Bir Mezarın Peşinde

Bu yapıyı en detaylı biçimde ele alan kişi 19. yüzyılda Anadolu’yu gezerken İzmir’e de uğrayan, kent ve çevresi hakkında çok değerli bilgileri not eden Charles Texier. Onun yapı hakkında yazdıkları şimdiye kadar yapılan en kapsamlı analiz olduğu için buraya aynen aktarmak gerekir.

Texier 1835 yılında Amiral Massieu de Clerval’in kendisine Le Suffren adlı gemiden yirmi denizci ve gerekli teknik aletleri vererek İzmir’in son binasından hemen hemen üç kilometre kadar mesafede bulunan eski şehrin haritasını ve orada en iyi şekilde kazı yapmasını istediğini söyler. Böylece karaya çıkan Texier önce sanırım bugünkü Antik Smyrna kalıntılarının olduğu yerde bazı çalışmalar yaptıktan sonra hemen ardındaki yamaçlardaki mezar anıtlarını incelemeye başlar. Bu mezarlardan 12 tanesini kısa betimlemelerle kaydettikten sonra “Tantale’ın Mezarı” dediği ve içlerinde en büyüğü olan mezara daha fazla yer ayırır. 

Yüzyılların etkilerine, bundan daha iyi karşı koyacak bir bina düşünmek imkansızdır. Ben orada çalıştığım sırada, koninin dışı bir çok yerinde iyi korunmuştu. Bu çok ince yapım tarzını anlamak için, onu kısmen yıktırmak ve yerden yukarı temel kısmını da açtırmak zorundaydım (Burada Texier’in yapıya verdiği zararı üzülerek öğreniyoruz). Söz ettiğim bütün duvarlar, yaklaşık olarak aynı büyüklükte ve harçsız olduğu halde, iyi yerleşmiş ufak taşlarla doldurulmuştur. Koninin yüksekliği, 27 metre 60 santimetredir. Bu mezar yapısı, Küçük Asya’da var olan eserlerin elbette en önemlilerinden birisidir. Bu önemi, ancak Herodot’un piramitlerle karşılaştırdığı Alyatte’ın mezarına da verebiliriz. Bu mezardan, ta denize kadar bütün dağ ve kaya köşelerini dolaşarak kıvrımlı bir şekilde inen uzun bir duvar izlenir (…)” (Texier, 2002). 

Özetlenecek olursa, Texier Smyrna antik kentinin üst tarafındaki yamaçlarda birden çok küçük tümülüs biçiminde mezar anıtına rastladığını, bunlardan en büyüğünü ise detaylı olarak inceleyerek ve hatta kısmen yıkarak plan ve görünüşünü kaydettiğini aktarıyor.

Konu hakkında önemli çalışmalar yapan, uzun süre Smyrna ve çevresindeki kazıların başkanlığını yürüten Prof. Dr. Ekrem Akurgal’ın tespitleri de şöyle:

“Tantalos tümülüsü Ras Şamra mezarlarında ve Orta Anadolu’da Gâvurkale mevkiindeki Hitit devrine ait mezar odasında olduğu gibi Isopata tipinde bir mezar odası göstermektedir. Miltner’in açtığı ve bizim kazdığımız diğer tümülüslerde ise çok basit ve küçük bir mezar odası, daha doğrusu taşla kaplı bir çukur bulunmaktadır; bunlar Tantalos mezarında bulunan sivri kemer kesitindeki bindirme tekniği ile yapılmış örtüye sahip olmadıktan başka taş işçiliği bakımından da çok ayrı bir karakter arzeden ekseriya dış kısımları işlenmemiş fakat iç kısımları çok muntazam büyük taşlarla meydana getirilen ve dörtgen bir şekle malik olan bu tümülüslerin mezar odaları zaman bakımından muhakkak ki Tantalos odası ile çağdaş değildirler. Yukarıda söz konusu olan ve tarafımızdan 1948 yılında açılmış olan küçük mezardaki mezar odaları aynen bu özellikte olduklarına göre, bu çeşit mezar odalarını elde edilen ve yine orada mezkûr seramiğe nazaran 5. asrın sonu ile 4. asrın başı arasına koymak durumundayız. Bu ikinci tip mezar odalarının tarihleri bu olduğuna göre çok ayrı karakterde olan Tantalos mezarının odası daha eski olmak gerektir. Böylece mezar odası bakımından yaptığımız karşılaştırmalar da birbirinden zaman bakımından iki ayrı tip mezar olduğu mütaleasını desteklemekte ve Tantalos mezar anıtını arkaik devre tarihlemek hususundaki teklifimizi teyit etmektedir. Eski İzmir Nekropolisi’ndeki tümülüsler krepisli, dromoslu ve aştan örtülü bir mezar odasına sahip olmakla Phryg tümülüslerinden tamamiyle ayrı olup, bu özellikler ile Batı Anadolu’nun geri kalan krepisli ve mezar odalı tümülüsleri gibi Mykenai geleneğine bağlıdırlar” (Akurgal, 1950). 

Akurgal mezara diğer bir kitabına daha kısa ancak farklı bir biçimde temas eder:

“Bir zamanlar Yamanlar Dağı üzerinde yükselen Tantalos mezarı, tholos biçimli anıtsal mezarların güzel bir temsilcisidir. Tantalos tümülüsünün mezar odası, adı geçen çeşmenin planında idi (Smyrna Antik Kenti’ndeki çeşme) ve onun gibi isopata tipi adını taşıyan yapı türünde idi, yani planı dikdörtgendi ve üstü bindirme tekniğindeki bir tonozla örtülü bulunuyordu. Tantalos mezarı adı ile anılan bu anıtsal eser Eski İzmir’de M.Ö 620-580 tarihlerinde yönetimi elinde tutan basileusun ya da tyranın mezarı olmak gerektir” 

(…) 

Zeus’un ve Pluton’un ‘müşterek’ oğlu Niobe ile Pelops’un babası, tanrılara karşı uygunsuz davranışlarından dolayı lanetlenerek işkence çekmeye mahkum edilmiş olan efsanevi kral Tantalos’un elbette ki bir mezarı yoktu. Ancak M.S 2. yüzyılda yaşamış olan ünlü Hellenli gezgin Pausanias ‘Tantalos’un acaip mezarını’ gördüğünü anlatması nedeniyle Yamanlar Dağı2nda (bugünkü Çay Mahallesi’nde) 205 metrelik rakımda bir zamanlar yükselen 30 m. çapındaki tümülüs, arkeoloji literatüründe yüz elli yıldan beri ‘Tantalos’un Mezarı’ olarakün kazanmıştır (E. Akurgal, Anadolu Araştırmaları, TTK 1945, s: 10-29).

Bugün tümülüsü oluşturan dairevi poligonal duvar bütünü ile yok olmuş, mezar odası ise bir gecekondunun altında kalmıştır. Bindirme tekniği ile yapılmış olan mezar 3.55×2.18 m. boyutlarında olup Girit’teki Isopata adı ile anılan gömü evleri tipindedir. Rasshamra’da, Myken dünyasında ve Ankara yakınındaki Gavurkalesi Hitit gömü odası ile Bayraklı’daki taş çeşme aynı görünüşte ve yapı biçimindedir (E. Akurgal, Arkaik ve Klasik Çağlarda İzmir, Belleten IX 1946, s: 55-80). ” (Akurgal, 1993). 

Akurgal’ın kendisine ait ve başka kaynaklardan aktardığı çizim ve fotoğraflar da yapıdan artık eser kalmadığı için çok değerli: 

Resim 1 (Akurgal, 1993)

Resim 2 (Akurgal, 1993)

Resim 3 (Akurgal, 1993)

Resim 4 (Akurgal, 1993)

Bu anlatıların çeşitli versiyonlarına rastlamak mümkün. İlginç bir biçimde günümüze yaklaştıkça anlatıların kesinliği ve bilgi vericiliği azalıyor. Hatta bir süre sonra özellikle internetteki kaynaklar arkeolojik verileri bir kenara bırakıp mitolojik bir kişilik olan Tantalos’un hikayesine odaklanıyorlar. Bana komik gelen bir biçimde bu mezarın Tantalos’a ait olduğunu son derece kesin bir biçimde aktaran kaynaklar da var. Yani yaşayıp yaşamadığı bilinmeyen, mitolojiye esin verecek biçimde benzer bir kral yaşadıysa bile olasılıkla mezarın inşa tarihinden çok önce yaşamış olması gereken bir insana…

Ben de ama eksik kalmayayım ve Tantalos mitini anlatayım… Antik Yunan mitlerinin hem yazılı kaynaklarda hem de internet ortamında o kadar fazla, eksik, yanlış, kopyala-yapıştır versiyonu var ki, en iyisi en güvenilir kaynak olan Robert Graves’ten almak… Size tavsiyem bir mit hakkında doğru düzgün ve detaylı bilgi almak istiyorsanız bu kitaba başvurun. Çok detaylamasına değil de güzel bir anlatımla mitleri okumak içinse benim her zaman tercih ettiğim kaynak Şefik Can’ın Klasik Yunan Mitolojisi kitabıdır. Neyse, işte uzun uzun, Graves’in Tantalos hakkında yazdıkları:

Tantalos’un maceraları böyle… Görüldüğü gibi mitin kimi versiyonlarında Tantalos’la Sipylos yani Sipil Dağı’nın ilişkili olduğu anlaşılıyor. Sipil Dağı şu an Manisa ile özdeşleşmişse de İzmir Körfezi’nin kuzeyini çevreleyen bugün Yamanlar Dağı dediğimiz dağında bu sisteme bağlı olduğunu, mitolojide anılan Sipylos’un bu alanı da kapsadığını not etmek gerekiyor.

Resim 6 Mezarın Bulunduğu Yerin Hava Fotoğrafları

Bu alanın, yani Yamanlar Dağı’nın, Bayraklı sırtlarından Manisa’ya doğru olan alanın aslında en azından benim için karanlık olan, Neolitik Dönem’den Antik Smyrna’ya geçiş döneminde önemli bir rol oynadığı kesin. Kimi uzmanlar bu alanda bu dönemde yerleşimler olduğu, kıyıdaki yarımadaya yani Antik Smyrna’ya geçmeden önce bir süre bu alanda yaşandığını iddia ediyorlar ama bu yönde şu an çok az ve muğlak çalışmalar mevcut. Ancak hemen hemen kesin bir şekilde, bugün düşük nitelikteki sıkışık konut dokusuyla kaplanan, antik Smyrna’nın hemen kuzeyindeki yamaçların kentin Nekropolis’i olduğu ve burada diğer mezarların yanı sıra tümülüs biçimindeki mezar anıtlarının bulunduğu biliniyor.

Şimdi gelelim işin zor tarafına… Nerede şimdi bu Tantalos’un Mezarı ve aslında kime ait bu mezar?

Resim 7 Mezardan Antik Smyrna’ya Bakış

Mezarın bugün nerede olduğuna ilişkin ne yazık ki hemen hemen hiç bir bilgi yok. İnternet kaynakları kendilerini Tantalos’a kaptırmış gitmiş, mezarın yerini ve durumunu merak eden yok. Biraz arandıktan sonra ilk ipucunu I No’lu Koruma Kurulu’nda buldum. Mezara ait bir anıt fişi var ve buradan adresi bulmak mümkün ancak anıt fişi o kadar garip doldurulmuş ki kastedilen mezarın hangisi olduğunu anlamak biraz zor… Anıt fişlerinin felaket durumlarını, içeriklerindeki yanlış ve eksiklikleri bir başka yazıya bırakarak mutlaka bütün fişlerin uzman bir ekip tarafından elden geçirilmesi ve güncellenmesinin elzem olduğunu vurgulayalım.

Anıt fişinde Ada parsel bilgisi var, güzel, buradan adres bulunur ancak “Genel Tanım” kısmında “mevcut mezarlardan bir tanesi” demesi ve “Yapılan Onarımlar” kısmında da “… Tantalos Mezarı’ndan çok farklıdır” gibi ifadeler bulunması ve çapını yukarıda anılanlardan biraz daha küçük, 20 metre olarak kaydetmesi adresteki kalıntının Tantalos Mezarı’na ait olup olmadığına dair kuşkuları arttırıyor. Tanımlar o kadar karışık ki Tantalos Mezarı’ndan mı, bütün mezar alanından mı bahsedildiği bile tam anlaşılmıyor. Fotoğraf da Tantalos Mezarı’na ait değil sanırım.

En iyisi yerinde gidip görmek.

Yapının yeri hakkındaki en güvenilir bilgi anıt fişindeki ada-parsel numarası. Ancak ne yazık ki bu numaralar, Bayraklı ilçesi Karşıyaka’dan ayrılırken tüm ada-parsel numaraları değiştiği için güncel değil. Dolayısıyla yeni numaraları öğrenmek için belediyeye başvurmak gerekiyor. Belediyeden yeni ada-parsel numaralarının: 32741 / 5 olduğunu öğreniyoruz (bu güncellemeyi Şener Demirel’e borçluyum). Sökonusu ada parsele hava fotoğrafına baktığımda sanki daire planlı bir yapı izini fark ederek heyecanlanıyorum ve haftasonu alana doğru bir keşif yapmak şart oluyor.

Belediyeden alınan ada-parsel numarasına göre tespit edilen yer Smyrna’nın kuzeyindeki tepenin üst kotlarında, otoyola oldukça yakın. Otoyolun Bayraklı ayrımından çıktıktan 5-10 dakika sonra varılıyor.

Resim 8 Mezarın Yaklaşık Olarak 33.60 m. Olan Güncel İzi

Alanda doğrusu bir yapıyı gözümüzü canlandıracak kadar bir iz kalmamış. Texier’in yıkımının ardından alandaki gecekondulaşma ve şüphesiz hazine arayıcılarının tahripleri -tabi eğer mezar gerçekten buradaysa- geriye pek bir şey bırakmamış. Arazinin eğimi de yapı yıkıldıktan sonra taşların aşağıya doğru yuvarlanmalarına neden olmuş olmalı.

Kesin olarak söylemek mümkün değilse de  ben hava fotoğrafından görünen dairesel oturma alanı, alandaki birazdan bahsedeceğim izler ve tabii ki anıt fişinin -her ne kadar çok güvenilir olmasa da- burayı işaret etmesine dayanarak Tantalos’un Mezarı’nın yerinin çok büyük olasılıkla burası olduğunu düşünüyorum. Ancak şunu da söylemek gerekir ki bu alanın kent haritasında en yüksek yeri 185 m. rakımlı. Bu da Akurgal’ın mezarın 205 rakımında olduğu bilgisiyle çelişmekte… Bunula birlikte Akurgal’ın haritada işaretlediği yer de benim bulduğum yerle örtüşüyor gibi… 

Öncelikle yerin Antik Smyrna ve körfeze hakim konumu buranın önemli bir kişinin mezarı olarak seçilmesini sağlamış olmalı. Bunun yanısıra bölgenin kayalık olması, dolayısıyla yapı malzemesinin hemen çevreden elde edilmesi de önemli bir avantaj. Yapının burada olduğunun bir başka göstergesi de Texier’in verdiği 33 metre 60 santimetre’lik çapın buraya neredeyse tam olarak oturması.

Alandaki az sayıda da olsa yapının duvarlarına ait olması büyük olasılık olan kyklopik (devasa) taşların muntazam bir biçimde üstüste durması, onların insan emeği ile yerleştirildiğini düşündürüyor. Bazı taşların yüzeyleri de üstüste veya yan yana gelmeyi kolaylaştıracak biçimde işlenmiş izlenimi veriyor.

Resim 10 Üstüste Konulmuş Kyklopik Taşlar

Tüm bu ipuçlarından Tantalos Mezarı’nın burası olduğuna dair çok az şüphem kalıyor. İnşa tarihi ve sahibi hakkında da son bir toparlama yapacak olursak, bu konuda en güvenilir yorumu yapan Akurgal, çevredeki diğer mezarların M.Ö 5. yüzyıl sonu, 4. yüzyıl başına tarihlenebileceğini ancak Tantalos Mezarı’nın teknik olarak bunlardan daha farklı ve daha eski olduğunu vurgular. Dolayısıyla mezarın Arkaik dönemde inşa edildiğini iddia eder. Ayrıca yapının Phryg geleneğinde değil Mykenai geleneğindeki krepisli ve dromoslu tümülüslere benzer özellikleri olduğunu ekler (Akurgal, 1950). Hatta diğer kitabında daha da ileri giderek mezarın M.Ö 620-580 tarihlerinde yönetimi elinde tutan basileusun ya da tyranın mezarı olabileceğini iddia eder (Akurgal, 1993). Ben açıkçası Akurgal’a saygı duymakla birlikte bu kadar net bir tarihleme yapabilmek için yeterli kanıtın olduğuna emin değilim.

Resmi 11 Muntazam Birleşim İçin Yontulmuş Taşlar

Bir başka tartışmalı konu da mezar anıtının üstünün toprak kaplı olup olmadığı. Kalıntılardan bu soruya bir yanıt bulmak mümkün değil. Ekrem Akurgal’ın yapı için “tümülüs” teriminin kullanması ve akrabalık ilişkisi kurduğu Myken mezarlarının da en bilineni olan Atreus Hazinesi’nin üstü toprak örtülerek kapatıldığı düşünülünce Akurgal’ın bu mezarın da üstünün toprakla kaplı olduğunu kastettiği izlenimini veriyor. Ancak ben mezarın zemin ve koni hatılı hizasına denk gelen silmelerin ve tepesindeki fallik figürün izlenmek üzere yapılmış, görsel elemanlar olduğunu, dolayısıyla tüm yapının toprağa gömülü olmadığını düşünüyorum. Dolayısıyla bu yapıya tümülüs yerine mezar anıtı demenin daha doğru olacağı kanaatindeyim.

Son olarak görünen hiç bir iz kalmasa da bu alan kent tarihi açısından oldukça önemli olduğu tartışmasız. Bu nedenle alanın mutlaka kaçak yapılaşmaya ve kazılara karşı korunması gerekiyor. Ayrıca toprak altında olası kalıntılara ulaşmak için kazı çalışması ve bu çalışmalardan edinilecek bilgilerle güncel bilimsel araştırma ve yayınların yapılması kent tarihi ve arkeolojisi açısından yararlı olacaktır. Bunun yanısıra alanda bilgilendirici yazı ve çizimlerin yer alacağı panolar hem mahalle sakinlerinin hem de benim gibi işi gücü olmayıp bir mezarın peşine düşenlerin bilgilendirilmesi açısından iyi olur…

  

KAYNAKLAR:

Charles Texier, 2002, Küçük Asya, Coğrafyası, Tarihi ve Arkeolojisi, II. Cilt, Ankara: Enformasyon ve Dokümantasyon Hizmetleri Vakfı. 

Robert Graves, 2004, Yunan Mitleri, İstanbul: Say Yayınları

Akurgal, E. 1950, Bayraklı Kazısı, Ankara, AÜDTCF Dergisi,Cilt 8.

Akurgal, E. 1993, Eski Çağda Ege ve İzmir, İzmir, Net Turistik Yayınları.